NIGERIA - Wole Soyinka

Wole Soyinka (tên thật là Akinwande Oluwole Soyinka; sinh ngày 13 tháng 7 năm 1934) – là nhà văn, nhà thơ, nhà viết kịch người Nigeria đoạt giải Nobel Văn học năm 1986 “vì đã góp phần tạo dựng một nền nghệ thuật thơ ca và sân khấu có viễn cảnh văn hóa rộng lớn”. Wole Soyinka là người châu Phi đầu tiên được vinh danh ở thể loại này. Ông là người nhận giải sớm nhất trong số các nhà văn Nobel còn sống và là người ra đi muộn nhất trong số những người nhận giải thưởng này vào thập niên 1980. (Ông cũng là người nhận giải đầu tiên trong số các nhà văn Nobel còn sống và là người sẽ ra đi cuối cùng trong số những người nhận giải thưởng này vào thập niên 1980).     

Tiểu sử: 
Wole Soyinka sinh ở Abeokuta, Nigeria, là con thứ hai trong số sáu người con của một thanh tra giáo dục, lúc đó là thuộc địa của Anh. Ngay từ nhỏ, những phong tục, vũ điệu, truyền thuyết của bộ tộc đã để lại dấu ấn sâu sắc trong tâm trí ông. Từ năm 1952, ông học văn học Anh, lịch sử, tiếng Hy Lạp tại trường Cao đẳng Ibadan, rồi tiếp tục học Anh văn tại Đại học Leeds. 

Năm 1958, Soyinka học sân khấu, làm diễn viên và viết kịch cho Nhà hát Hoàng gia London - các vở lớn đầu tiên là The Swamp Dwellers (Cư dân đầm lầy), The Lion and the Jewel (Sư tử và hạt ngọc). Năm 1960, ông được trao học bổng Rockefeller; sau đó ông quay trở về Nigeria học nghệ thuật kịch châu Phi và giảng dạy tiếng Anh tại các trường đại học Ibadan, Lagos và Ife; đồng thời viết kịch, làm đạo diễn, diễn viên. Từ năm 1960-1964, ông cùng một số người sáng lập tạp chí danh tiếng Black Orpheus (Thiên thần đen). Năm 1965, ông xuất bản tiểu thuyết đầu tay không có cốt truyện, nội dung là cuộc trò chuyện giữa năm trí thức trẻ Nigeria vừa tốt nghiệp đại học ở nước ngoài có mong muốn phục vụ đất nước nhưng lại bị cản trở bởi quan điểm và tệ tham nhũng.
Những năm 1967-1969, ông phải ngồi tù vì viết một bài báo kêu gọi chấm dứt nội chiến ở Nigeria. Trong thời gian này, ông viết tập Poems from Prison (Thơ trong tù, 1969) - tái bản bổ sung năm 1972 với tên gọi A Shuttle in the Crypt (Một chuyến đi trong hầm nhà thờ) - và tiểu thuyết The Man Died: Prison Notes (Người đã chết, 1972). Năm 1973, ông nhận bằng tiến sĩ của Đại học Leeds và trở thành giáo sư văn học vào năm 1975.

Năm 1986, Wole Soyinka là nhà văn châu Phi đầu tiên nhận giải Nobel vì có những đóng góp quan trọng cho nền sân khấu châu Phi. Ông đã dành tặng bài diễn từ đọc tại lễ trao giải Nobel của mình cho vị lãnh tụ Nam Phi luôn đấu tranh chống chủ nghĩa phân biệt chủng tộc Nelson Mandela.

Năm 1993, chế độ độc tài quân sự lên nắm quyền, ông ra nước ngoài sinh sống. Trong tập truyện kí Open Sore of Continent: A Personal Narrative of the Nigeria Crisis (Vết thương mở của lục địa: chứng kiến riêng tư về cuộc khủng hoảng ở Nigeria) viết năm 1996, ông đã ghi lại quá trình giành độc lập của Nigeria từ năm 1960 đến năm 1993. Năm 1997, sau các bài viết nói về cuộc phục hưng đất nước Nigeria, ông đã bị buộc tội phản quốc. Tháng 6 năm 1998, khi chính phủ mới lên thay, ông được hủy bỏ tội danh này. Năm 1999, Wole Soyinka xuất bản The Burden of Memory, the Muse of Forgiveness (Gánh nặng của trí nhớ, nàng thơ của lòng khoan thứ), kể về những tội ác đối với người châu Phi và về sự khó khăn của việc hòa giải. Tập thơ về những năm tháng lưu vong của ông, Samarkand and Other Markets I Have Known (Samarkand và các thị trường khác mà tôi biết), được xuất bản năm 2002.

Wole Soyinka là một trong những người xây dựng nền sân khấu dân tộc Nigeria độc lập và sáng lập đoàn kịch 1960 Masks (Mặt nạ 1960). Trong các vở kịch của mình ông thường kết hợp rất khéo léo các chi tiết phương Tây với những yếu tố dân gian và tôn giáo. Ông biết tạo nên những đánh giá chính xác, phù hợp với tình trạng xã hội và quan niệm đạo đức của nhân vật, qua đó bày tỏ sự thất vọng của mình về sự lãnh đạo độc đoán và xã hội Nigeria nói chung.

Tác phẩm:

-The Swamp Dwellers (Cư dân đầm lầy, 1958), hài kịch

-The Lion and the Jewel (Sư tử và hạt ngọc, 1959), hài kịch

-The Invention (Phát minh, 1959), kịch

-The Trials of Brother Jero (Các vụ xét xử anh Jero, 1960), hài kịch

-A Dance of the Forests (Vũ khúc của rừng, 1960), kịch

-The Strong Breed (Giống nòi khỏe mạnh, 1963), kịch

-The Road (Con đường, 1965), kịch

-The Interpreters (Thông dịch viên, 1965), tiểu thuyết

-Kongi's harvest (Mùa gặt ở Kongi, 1967), kịch

-Idanre (1967), thơ

-Poems from Prison (Thơ trong tù, 1969), thơ

-Madmen and Specialist (Những người điên và các chuyên gia, 1970), tiểu thuyết

-A Shuttle in the Crypt (Một chuyến đi trong hầm nhà thờ, 1972), tên gọi khác của Poems from Prison

-The Man Died: Prison Notes (Người đã chết, 1972), nhật kí

-Season of Anomy (Mùa Anomy, 1973), tiểu thuyết

-Jero's Metamorphosis (Sự hóa thân của Jero, 1974), kịch

-Bacchae (1974), kịch

-Death anh the King's Horseman (Cái chết và kị sĩ của nhà vua, 1975), kịch

-Myth, Literature and the African World (Thần thoại, văn chương và thế giới Châu Phi, 1976), phê bình văn học

-Opera Wonyosi (Vở opera Wonyosi, 1977) kịch

-Aké: The Years of Childhood (Aké: Những năm thơ ấu, 1981), tự truyện

-Isara: A Voyage around Essay (1989), tự truyện

-A Play of Giants (Trò chơi của những người khổng lồ, 1984), kịch

-Mandela's Earth and other poems (Trái Đất của Mandela và các bài thơ khác, 1988), thơ

-The Credo of Being and Nothingness (Tín điều của tồn tại và hư vô, 1991), tập tiểu luận

-From Zia, with Love (Từ Zia, với lòng yêu mến, 1992), kịch

-Open Sore of Continent: A Personal Narrative of the Nigeria Crisis (Vết thương mở của lục địa: một chứng kiến riêng tư về cuộc khủng hoảng ở Nigeria, 1996), tập truyện kí

-The Burden of Memory, the Muse of Forgiveness (Gánh nặng của trí nhớ, nàng thơ của lòng khoan thứ, 1999), thơ

-Samarkand and Other Markets I Have Known (Samarkand và các thị trường khác mà tôi biết, 2002), thơ

Một số bài thơ

ABIKU

Đứa con giang hồ. Đây là đứa trẻ đang chết

nhưng liên tục sống lại để hành hạ người mẹ.

Tín ngưỡng của người Yoruba.

Lời nguyện cầu âm thầm vô ích

Đấy là tràng hạt quyến rũ dưới bàn chân

Ta là Abiku, lên tiếng gọi đầu tiên

Để xin được đầu thai vào kiếp khác.

Ta đâu có cần những bầy gia súc

Hay tro rắc với dầu cọ mà chi

Bùa hộ mệnh không có trong củ từ

Dùng để chôn Abiku vào đất.

Hãy đem nướng một con ốc trên bếp

Rồi hãy cầm cái vỏ con ốc kia

Ép thật sâu vào ngực Abiku

Để khi gọi sẽ dễ dàng nhận biết.

Ta là răng con sóc, và vết nứt

Là bí ẩn bàn tay. Hãy nhớ xem

Đào thật sâu vào chân sưng của thần

Để nhận ra kẻ lưu đày muôn kiếp.

Một lần, và khi thời gian lặp lại

Dù buồn nôn ta vẫn phải hồi sinh

Lễ dâng rượu chỉ cho ta con đường

Và nơi chốn để ta về lối ấy.

Đất đẫm ướt vì nước mắt tang thương

Để chim gặp nạn dưới làn sương trắng

Buổi tối kết bạn  với từng con nhện

Để ruồi bay trong gió bọt đau buồn.

Abiku hút dầu từ ngọn đèn

Đêm cho cuộc sống, bình minh – cái chết

Con rắn trên ngưỡng hao gầy khóc thét

Cho sự sinh ra rồi chết của mình.

Khi cây đến hạn thì trái nảy sinh

Và trái chín lại rụng về với đất

Mẹ ban cho Abiku sự chết

Là sự vĩnh hằng của mẹ đầu tiên.

TÔI NGHĨ RẰNG TRỜI MƯA

Tôi nghĩ rằng trời mưa

Để lưỡi nặng nề vì kiến thức

Có thể dứt ra được

Khỏi vòm miệng đã khô.

Tôi thấy rất bất ngờ

Các đám mây từ tro bụi

Kết thành vòng tròn xám, mà trong đó

Một linh hồn cuộn tròn vo.

Trời đã phải đổ cơn mưa

Để đóng vào tâm trí và giam giữ

Chúng mình trong cơn tuyệt vọng vô cùng lạ

Cám dỗ ta bằng sự buồn chán, ê chề.

Và cơn mưa đã có đánh bằng

Con dao trong suốt giấu trên đôi cánh

Và lễ báp têm cho dù tàn nhẫn

Vẫn cho ta những khao khát kín thầm.

Ôi những cơn mưa như cây

Đã dạn dày với bao nhiêu ân sủng

Cùng với mặt đất của tôi, khi người đến

Từ đằng xa, chỉ có đá mà thôi.

CHUYỆN TRÒ QUA ĐIỆN THOẠI

Giá cả phải chăng. Ngôi nhà nằm ở vùng
Cũng bình thường. Chủ nhà từng sống đấy
Duy chỉ có một điều còn lại
Là tôi thú nhận rất thành tâm
Nên tôi gọi: “Thưa cô, tôi báo trước rằng
Tôi là người châu Phi đấy nhé”.
Im lặng một hồi, rồi sau giọng nói
Có vẻ như có áp lực vô cùng
Qua răng vàng, qua đôi môi đầy son
Một câu hỏi dường như rất sửng sốt:
“Anh là người sáng hay tối màu da?”
Tôi chưa nghe ra. Hai nút bấm B và A
Mùi hôi từ bục điện thoại màu đỏ
Ngoài kia cũng xe hai tầng màu đỏ
Những chiếc xe buýt phóng trên đường
Thế giới thực của đời sống bình thường.
Một chút xấu hổ bằng cách im lặng
Để tìm sự giải thích sao cho đúng
Và cô hỏi lại – có phần nhấn mạnh:
“Anh là người sáng hay tối màu da?”
“Ý cô là gì, tôi không hiểu, thưa cô
Sô cô la sữa hay là sô cô la sạch?”
“Vâng”. Sự khẳng định như dao phẫu thuật
Nhưng sự thiếu tự tin lan tỏa, kéo dài.
Còn tôi đã chọn cách giải thích này:
“Màu của mực nang tây Phi, cô ạ –
Tôi nói thêm – đại loại là như thế”.
Trí tưởng tưởng dường như được bay lên
Trên một tầm cao, thế nhưng bỗng nhiên
Một sự thật dùng dằng qua ống nói;
“Nghĩa là thế nào?” – “Tôi người tóc đen” – 
 “Anh chắc đen như bồ hóng?” – “Không hẳn.
Khuôn mặt thưa cô, tất nhiên là đen
Nhưng mà lòng bàn tay, bàn chân
Thì trắng như những người tóc sáng 
Nhưng mà thưa cô, có điều sầu muộn
Con quạ phía dưới đen thui – một phút thôi…”
Cảm nhận như ống nói sắp vỡ đôi
Vì tiếng sấm bên tai, tôi nài nỉ:
“Thưa cô, hay là cô cho chính mình
Hãy nhìn thử nhé…” 


CHẾT BUỔI BÌNH MINH 

Người lữ hành, bạn hãy lên đường
Vào buổi bình minh. Và đôi chân trần hãy đạp
Tựa như mũi con chó, lên đất ẩm ướt. 

Hãy để ánh bình minh thổi tắt những ngọn đèn
Nhìn mặt trời như bàn chải giữa bầu trời sáng
Những bàn chân cuộn bông xẻ những con giun sớm
Bằng cuốc bàn. Bóng không còn tan giữa không trung
Của hoàng hôn chết và nỗi buồn mỏi mệt. 

Đấy là sự lung linh mềm và bóng tối bò trườn
Niềm hân hoan và nỗi sợ hãi đang nhảy nhót
Cho ngày bất lực. Những gánh nặng dần rút bớt
Và những đám đông thiếu đường nét bò trườn
Đánh thức những thị trường im lặng. Vội vàng
Và câm nín đi trên những con đường xám. 

Và bỗng đột ngột
Khi đến mùa đông
Thấy lạnh khắp thân mình
Người thổi kèn của bình minh đã chết.
Những thác nước giăng đầy lông bạc
Một sự hy sinh vô ích. Và khắp nơi tiếp tục
Một nghi thức tối tăm. 

Chân phải cho niềm vui, chân trái thì sợ hãi
“Con ơi – mẹ cầu nguyện thầm thì –
Con chớ bao giờ bước đi
Theo những con đường đói” 

Người lữ hành, bạn hãy lên đường
Trong buổi bình minh.
Tôi hứa với bạn điều diệu kỳ trong giờ thánh
Bạn linh cảm trong tiếng gà vỗ cánh
Điều bạo lực… Ai ghìm cơn giận của đàn ông
Đang đi về phía trước rất dũng mãnh?

Ôi người anh em sinh đôi của tôi
Đang im lặng trong vòng tay
Vòng tay rộng mở này, chẳng lẽ
Hình ảnh cong đấy chính là – tôi?


NHỮNG SỢI TÓC BẠC ĐẦU TIÊN

Như mây bồng bềnh, mái tóc tôi đen sì
Và dày đặc, đưa tay không xuyên lọt
Trên đầu tôi – thưa ngài – cho đến khi… 

Đột ngột như mầm lúa mì mọc sau mưa
Như tia chớp bừng lên rồi thu hẹp
Như tiếng ve ran dưới ánh mặt trời kia. 

Ba sợi tóc trắng! Ba kẻ xa lạ rụt rè
Giải thích cho thời gian. Tôi coi như dây dẫn
Chỉ rõ ràng qua kính lúp, nhưng sau thì

Chúng chiếm lĩnh tất cả! Loại bỏ đi
Sự tôn kính dối gian. Mùa đông dệt lưới
Giăng xung quanh vương miện của nấm kia.

KOKO OLORO

Thần kno* nhân hậu
Hãy cầu nguyện cho tôi
Trang trại và núi đồi
Hãy cầu cho tôi nhé
Sông suối và ngọn gió
Hãy cầu nguyện cho tôi
Con đường dài xa xôi
Hãy cầu cho tôi nhé
Tôi gom nhiều chiếc lá
Và tôi đem ba quả
Đặt trước cửa nhà ngươi
Xin hãy mang những lời
Nguyện cầu đầy cay đắng
Của ba đào số phận
Bay thẳng lên bầu trời
Hãy cầu nguyện cho tôi!
____________
*Vị thần bảo vệ trẻ em.


TẶNG MARGE, NỮ CA SĨ DA ĐEN, NEW YORK

Cây nho lạnh lẽo, thờ ơ
Mọc trong đêm vắng
Lời đáp lại thẳm sâu

Giọng của em trong tĩnh mạch mùa thu sầu
Liên kết cùng với bao nhiêu giọng
Của những người vốn xa lạ với nhau 

Chìm trong sợ hãi
Trên đường phố, trong ống rượu sẫm màu
Run lên trong luồng sáng đèn nhấp nháy

Ta hỏi em chăng, hỡi nữ thần
Vị của rượu hôm nay là gì vậy?
Vị của rượu hôm nay có màu đen

Đen như sẹo của sâu thẳm một vết thương
Như lời hứa hẹn của những khổ đau không lời mới
Và tình trạng vô pháp luật, bạo hành

Giọng của em là sứ giả cô đơn
Trong bóng đêm, rượu chảy thành dòng hờ hững.